Φαινώ η αγρύπνια του πελάγου - Phaeno la veille pelagique

Γιάννης Τζανής

Παρουσίαση της Μελίτα Τίκα Καραχάλιου και του βιβλίου της «Φαινώ, η αγρυπνία του πελάγου» Θεσσαλονίκη 1999 από τις εκδόσεις Μπίμπης.

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης

Τρίτη 5 Δεκεμβρίου 2000

Κύριε

Τη Μελίτα Τόκα - Καραχάλιου τη γνώρισα, όταν ήμουν μαθητής στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου του χωριού μου. (') πατέρας της Ευθύμιος Τόκας ήταν διευθυντής του σχολείου και η μητέρα της η κυρία Καίτη για κάποιο διάστημα δασκάλα μου.

Η Μελίτα ήταν τότε μια ξανθή, αέρινη κι άπιαστη παρουσία ανάμεσα στα κουρεμένα κεφάλια και τα μαυρισμένα από τον ήλιο χωριατόπουλα της δεκαετίας του πενήντα.

Νιώθω, λοιπόν, μια δυνατή συγκίνηση κι η μνήμη μου χοροπηδά και πιάνει το τρεχαλητό ξυπόλητη, όταν διαβάζω τα ποιήματα της που είναι στην πλειοψηφία τους γεμάτα αναμνήσεις και νοσταλγίες κοριτσίστικες. Λυτή η Φαινώ, που φανερώνεται πίσω απ' το ημίφως της γκαζόλαμπας τον παιδικοί ονείρων, που φέγγει με το απαλό του φεγγαριού χαμόγελο και φωσφορίζει μες στη φαντασία με γυρίζει χρόνια πίσω στις πηγές τις νιότης που δεν κύλησε ασυλλόγιστο ρηχό νερό να το ρουφήξει η άμμος, παρά χάραξε βαθύ ρυάκι να ποτίζονται τα όνειρα. Κάθε φορά που γνήσια ερεθίσματα, όπως ετούτα τα ποιήματα της Καραχάλιου, με πηγαίνουν

στις πήγες της νιότης νιώθω μια ευφορία να με διαποτίζει.

Ας έρθουμε όμως στην ποιήτρια γιατί σήμερα με την ευκαιρία της επίσημης παρουσίασης του καινούργιου βιβλίου της «Φαινώ, η αγρύπνια του πελάγους» θα κάνω μια σύντομη αναφορά σε όλο το έργο της:

Μελίτα Τόκα- Καραχάλιου και τα νεανικά της χρόνια της έχει επηρεαστεί από το Σπούδασε Γαλλική Φιλολογία Θεσσαλονίκης και έκανε με μεταπτυχιακές σπουδές στις οπτικοακουστικές μεθόδους διδασκαλίας στη Γαλλία στο Παρίσι, όπου γνώρισε την κίνηση της σχηματικής ποίησης, και επηρεάστηκε βαθιά απ' αυτόν τον τρόπο ποιητικής έκφρασης και κυρίως από την ποίηση και τα Ιδεογράμματα του Απολλιναίρ.

Μετά την επιστροφή από Γαλλία παντρεύεται με το στρατιωτικό γιατρό Κωνσταντίνο Καραχάλιο με τον οποίο απόκτησε δύο παιδιά, ακολουθώντας τον στις ατελείωτες μεταθέσεις του γύρισε όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα τα ελληνικά νησιά μας και μπορούμε να πούμε ότι είναι πολίτης όλης της χώρας αφού έζησε για κάποιο διάστημα στις περισσότερες περιοχές της

Έτσι δε διορίστηκε ποτέ σε σχολείο και δεν άσκησε ποτέ το επάγγελμα της καθηγήτριας Γαλλικής φιλολογίας όπως οι περισσότεροι συμφοιτητές της. Η περιπλάνηση της αυτή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό γέμιζε το διάφανο κρυστάλλινο δοχείο της ψυχής με ομορφιές και εμπειρίες που αποτέλεσαν το υλικό αλλά και το έναυσμα για την ποιητική της δημιουργία.

Eτσι το 1980 δημοσίευσε την ποιητική συλλογή "Περάσματα", μια απόπειρα να εκφραστεί δοκιμάζοντας τον παραδοσιακό τρόπο και εν σπέρματι, τον ελεύθερο στίχο.

Το 1983 δημοσίευσε την ποιητική συλλογή "Περιπλανήσεις", όπου δοκιμάζει μοντέρνους τρόπους έκφρασης με ιδιαίτερη κλίση στο σχηματικό ποίημα.

Η σχηματική ποίηση είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος ποιητικής γραφής, που συνδυάζει την αρμονία, τη μουσικότητα και τη χάρη του έμμετρου λόγου με την εκφραστική δύναμη της εικόνας. Έχει τις ρίζες του στο αρχαίο ελληνικό επίγραμμα, αφού μας σώθηκαν στην Ελληνική ή Παλατινή Ανθολογία επιγράμματα με σχήματα βωμών, φτερών ή τσεκουριών από σπουδαίους ποιητές όπως ο Θεόκριτος, ο Σιμίας και ο Λοκτιάδας Αυτός ο τρόπος ποιητικής έκφρασης διατηρείται μέχρι σήμερα σε διάφορα σημεία του κόσμου και έχει χρησιμοποιηθεί από πολύ σπουδαίους εκπροσώπους της παγκόσμιας ποίησης, όπως ο Μαλαρμέ, ο Μαγιακόφσκυ, ο Λπολ-λιναίρ και ο Σεφέρης.

Η Μελίτα Τόκα - Καραχάλιου μας έδωσε αξιοπρόσεχτα δείγματα σχηματικής ποίησης, που συγκεντρωμένα δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο της "Ιδεογράμματα" το 1995 στη Θεσσαλονίκη από τις εκδόσεις '"Κώδικας" με γαλλική μετάφραση. Στο διάστημα που μεσολάβησε από το 1983 ως το 1995 δημοσίευσε ποιήματα της σε λογοτεχνικά περιοδικά όπως το Neuropil του Λουξεμβούργου, το Τραμ, η Ν. Εστία, η Ν. Πορεία και τα Γαλλικά περιοδικό Doc(k)s, Scnticres Pocliques, Connaissanee Hellenique.

Η σχηματική ποίηση είναι το αγαπημένο θέμα της. Δίδαξε σε διάφορα σχολεία σχηματικά ποιήματα, έδωσε διαλέξεις στο Γαλλικό Ινστιτούτο στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο και ασχολήθηκε με δοκίμιο σχετικά με το είδος αυτό.

Το 1995 εξέδωσε και το βιβλίο «Από το Θεόκριτο στο λογογράφημα» επίσης εκδόσεις  «Κώδικας» ένα δοκίμιο για τη σχηματική ποίηση.

Το βιβλίο της κ.Τόκα-Καραχάλιου δεν είναι μια εξαντλητική επιστημονική μελέτη που απευθύνεται σε ειδικούς, αλλά ένα σύντομο κείμενο, που απευθύνεται στο μέσο Έλληνα αναγνώστη, για να παρουσιάσει ένα φαινόμενο, αλλά από σεβασμό στην ερευνητική δεοντολογία παρουσιάζει τις πηγές από όπου αντλεί το υλικό του. Στα έξι κεφάλαια του παρουσιάζει μια σύντομη αναδρομή στον ιδιαίτερο αυτό τρόπο γραφής, την εξέλιξη του σχηματικού ποιήματος μέχρι σήμερα., το ιδεόγραμμα στη νεοελληνική λογοτεχνία και τα καινούργια ρεύματα στην παγκόσμια ποίηση όπως είναι ) συγκεκριμένη ποίηση, το λογογράφημα, η ταχυδρομική τέχνη, η φωνητική ποίηση κ.α.

Από τα κείμενα που παρεμβάλλει μας δίνεται η δυνατότητα να γνωρίσουμε τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα του είδους και να σχηματίσουμε μια σχετικά ολοκληρωμένη αντίληψη για τους επικοινωνιακούς και τους αισθητικούς στόχους που επιδιώκει ο ποιητικός αυτός τρόπος και το ρεύμα που αναπτύχτηκε.

Το βιβλίο της κ. Τόκα-Καραχάλιου κλείνει με τη διαπίστωση. ότι σήμερα που η εικόνα κυριαρχεί παντού και επικοινωνούμε περισσότερο με οπτικά σήματα επηρεάζεται και η ποίηση από τις εξελικτικές τάσεις της εποχής.

Άλλα παρουσιάζουν με χαρακτηριστικές πρωτότυπες εικόνες, χωρίς μελοδραματικές εξάρσεις, σ' ένα κλίμα ευγενικής και αξιοπρεπής μελαγχολίας, τις στιγμές που έπεφτε η αυλαία της ζωής, που "έγερναν οι μέρες των κελαηδισμών στην πλάστιγγα του χρόνου", έφευγε η μάνα κι άλλαζε διάσταση "γλιστρώντας στο αδιάφανο μονοπάτι, σε κάμπους μ' ασφοδέλια".

Άλλα σκιαγραφούν, και πάλι χωρίς εντάσεις και μελοδραματισμούς, το μελαγχολικό κλίμα της απουσίας, που είναι "γεύση πικρή" "τεφρή σχισμάδα". "σχήμα απροσδιόριστο", "ομίχλη που διαπερνάει την ψυχή", "οδυνηρή σιωπή" και σιγά σιγά γίνεται "λέξεις, στίχος και ποίημα".

Τέλος τα δύο σχηματικά ποιήματα "Το βότσαλο" που ανοίγει τη συλλογή και "Το ακροθαλάσσι" που κλείνει τη συλλογή, δίνουν, με το σχήμα και το περιεχόμενο τους, μια μεταφυσική διάσταση, καθώς δημιουργούν την αίσθηση πως οι άνθρωποι είναι τα κύματα, που μπορεί από ένα βότσαλο να προκληθούν, κυκλοτερώς να κινηθούν κι από την αντίπερα όχθη να σβήσουν στο δικό μας ακροθαλάσσι, όπως η μητέρα της Μελίτας, η κάθε μητέρα, η δική μου η δασκάλα η κυρία Καίτη, μ' ένα βότσαλο πικρό, μια μαύρη πέτρα ματωμένη κίνησε απο της Σμύρνης το περιγιάλι κι έσβησε στης Σαλονίκης την ακτή.

H άσκηση στη σχηματογραφία τη βοήθησε πολύ να κατακτήσει ένα βασικό όργανο ποιητικής έκφρασης, την εικόνα. Τώρα η ποίηση της είναι γεμάτη από εικόνες, ζωντανές και συχνά πρωτότυπες ποιητικές εικόνες. Μαθαίνει σιγά-σιγά να αφηγείται, ακόμη και να φιλοσοφεί με εικόνες.

Θα κλείσω την εισήγηση μου με ορισμένες συμπληρωματικές γραμματολογικές πληροφορίες.

Για το έργο της Μελίτας Τόκα-Καραχάλιου έγιναν εκδηλώσεις στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, σε σχολεία, όπου η ίδια παρουσίασε το έργο της σε μαθητές, στην Εταιρεία Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης.